Οφείλω να ομολογήσω ότι απέναντι στο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα, και μάλιστα σε αυτό που αξιώνει να έχει και πολιτικές προεκτάσεις, κρατάω μικρό καλάθι, καθώς οι πρόσφατες -λίγες- εμπειρίες μου με έφεραν σε επαφή με βιβλία που χρησιμοποιούσαν την αστυνομική πλοκή όχι απλώς ως πρόσχημα (αυτό δεν θα ήταν απαραίτητα κακό), αλλά και χωρίς καμία ιδιαίτερη φροντίδα να είναι ρεαλιστική ή έστω αληθοφανής. Για να το πω κι αλλιώς, ελληνικό πολάρ που να το ευχαριστηθώ σαν μυθιστόρημα δεν μου είχε κάτσει ως τώρα.
Αυτό άλλαξε την προηγούμενη εβδομάδα (μέσα Απρίλη 2021), όταν βρέθηκε στα χέρια μου το νεοεκδοθέν μυθιστόρημα του Γιάννη Μόσχου «Και οι τέσσερις ήταν απαίσιοι.» (όχι και ο πιο εύστοχος τίτλος που θα μπορούσε να βρεθεί, ενώ αυτή η τελεία στο τέλος του εξακολουθεί να μου κάθεται στραβά). Αφορμή ήταν η μίνι-συνέντευξη που πήρα από τον συγγραφέα και η αναδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο στα Marginalia. Τόσο οι πληροφορίες στο συνοδευτικό Δελτίο Τύπου, όσο -κυρίως- οι απαντήσεις του συγγραφέα στις ερωτήσεις που του έθεσα, με παρακίνησαν να το ξεκινήσω αμέσως και δεν απογοητεύτηκα.
Το «Και οι τέσσερις ήταν απαίσιοι.» λοιπόν είναι ένα αστυνομικό μυθιστόρημα που διαδραματίζεται στον Βόλο και την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας και της Στερεάς το 1975, έναν χρόνο μετά τη μεταπολίτευση, ενώ υπάρχουν διάσπαρτες στο βιβλίο αναδρομές στα χρόνια της δικτατορίας. Ήρωάς του είναι ο Μάνος Πετράκης, ένας υπομοίραρχος της χωροφυλακής, ιδιότητα που κανονικά δύσκολα θα τον έκανε συμπαθή στο προοδευτικό αναγνωστικό κοινό. Εδώ όμως πρόκειται για έναν εύστροφο, αλλά παραγκωνισμένο τα προηγούμενα χρόνια υπομοίραρχο, βιβλιόφιλο και «ιδιόρρυθμο», που έχει βρεθεί στο Σώμα για να ξεφύγει -για τελείως προσωπικούς λόγους- από την ασφυκτικά συντηρητική κρητική κοινωνία.
Τυφλό σημείο και παραφωνία του συστήματος που τον άφηνε να υπάρχει κρυμμένος πίσω από όγκους γραφειοκρατικής δουλειάς, ο Μάνος Πετράκης είχε πλέον εσωτερικεύσει το «λάθε βιώσας» -μέχρι που η ηγεσία της τοπικής Χωροφυλακής του αναθέτει την εξιχνίαση του φόνου του χουντικού πρώην νομάρχη Μαγνησίας, στο πλαίσιο της εν πολλοίς προσχηματικής αποχουντοποίησης της εποχής που ήθελε άφθαρτα πρόσωπα να βγουν μπροστά στα σώματα ασφαλείας. Το παιχνίδι των προϊσταμένων του Πετράκη είναι διπλό, καθώς μπορούν να χρησιμοποιήσουν κατά το δοκούν την θετική ή αρνητική έκβαση των ερευνών του, αλλά ταυτόχρονα και να τις έχουν υπό τον έλεγχό τους.
Ο Πετράκης, στα χαμένα αρχικά, διαψεύδει τις χαμηλές προσδοκίες και αρχίζει να ξετυλίγει το νήμα της δολοφονίας, που την ακολουθούν κι άλλες, φτάνοντας μπροστά σε ένα από τα πολλά σκάνδαλα της χούντας, όταν διάφοροι απίθανοι κι επικίνδυνοι τύποι, υπό την πλήρη κάλυψη του καθεστώτος, γέμιζαν τις τσέπες τους κάνοντας κάθε είδους κομπίνες (εδώ συγκεκριμένα το σκάνδαλο περιελάμβανε κάποια πολύ μαύρα -κυριολεκτικά και μεταφορικά- εισαγόμενα κρέατα). Ακολουθώντας τον, παίρνουμε μια γεύση από την πολύ πρώιμη μεταπολίτευση και την απρόθυμη για ένα μεγάλο κομμάτι του κρατικού μηχανισμού μετάβαση στην ομαλότητα -πρόθυμη, μόνο όταν συνδυαζόταν με λήθη και κουκούλωμα.
Παράλληλα, ο Μόσχος αποτολμά να μας δώσει την οπτική γωνία κάποιων από τους «κακούς» της ιστορίας, των πιο λούμπεν θα μπορούσαμε να πούμε, σε καμία περίπτωση για να τους δικαιολογήσει, αλλά σε μια προσπάθεια να γίνουν κατανοητά τα κίνητρά τους, αλλά και οι ρίζες και τα αίτια των πράξεών τους, ψηλαφώντας το παρελθόν τους και το παρελθόν του τόπου: οικογένεια, κατοχή, εμφύλιος, μετεμφυλιακό κράτος και χούντα. Κατορθώνει μάλιστα να το κάνει χωρίς να μειώνεται στο ελάχιστο -το αντίθετο μάλλον- η αποστροφή μας για τις πράξεις τους.
Παρότι, όπως και ο συγγραφέας, γεννήθηκα λίγο μετά την εποχή κατά την οποία διαδραματίζεται το βιβλίο, η αίσθηση αληθοφάνειας που μου έδινε ήταν έντονη και βαθιά, τόσο σε επίπεδο ατμόσφαιρας, όσο και αστυνομικού μυστηρίου. Καθώς φαίνεται, ο Μόσχος αξιοποίησε δημιουργικά την έρευνά του, αλλά και όσα άκουσε από ανθρώπους που έζησαν τα γεγονότα. Ελάχιστα πράγματα να φαντάζουν ξεκούρδιστα ή εκτός κλίματος, όπως κάποια σημεία όπου διαβάζουμε για τις αρκετά ιδεαλιστικές σκέψεις του Πετράκη για τη δικαιοσύνη και το χρέος του, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι φτάνουμε στον διδακτισμό ή σε ένα τελείως αχρείαστο exposition.
Εκεί όμως που το μυθιστόρημα κερδίζει το στοίχημα, είναι ο ρυθμός, που θυμίζει στο μεγαλύτερο μέρος του τις καλύτερες στιγμές των γαλλικών ή αμερικανικών νουάρ. Αυτό δεν σημαίνει ότι είναι καταιγιστικός, αλλά ότι είναι πραγματικά καλοκουρδισμένος: όχι φρενήρης, αλλά ούτε και πλαδαρός, πράγμα που σπάνια το συναντά κανείς στα ελληνικά αστυνομικά, με ελάχιστες και πολύ λιτές περιγραφές και φυσικούς διαλόγους, τη μεγάλη μάστιγα των περισσότερων μυθιστορημάτων, ελληνικών και μη. Πρόκειται για ένα βιβλίο δηλαδή που σε τραβά να το ρουφήξεις.
Αξίζει να σημειωθεί, τέλος, ότι το μυθιστόρημα διασταυρώνεται, με τον δικό του τρόπο, με τέσσερα θέματα που απασχόλησαν πρόσφατα την κοινή γνώμη: τη γέννηση της 17Ν, την ατιμωρησία της αστυνομικής βίας, τους παιδοβιασμούς και την υπόθεση Γιακουμάκη, ενώ και οι διακειμενικές του αναφορές, με κορυφαίο το κεφάλαιο που συνομιλεί με το Οδός Αβύσσου, αριθμός 0 του Λουντέμη, είναι πολλές και καλά δεμένες με το περιεχόμενο.
Εν κατακλείδι, το «Και οι τέσσερις ήταν απαίσιοι.» είναι ένα καλογραμμένο αστυνομικό μυθιστόρημα με πολιτικές προεκτάσεις που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον και μιλά πειστικά για το λίγο μετά της χούντας, αλλά κυρίως για την ίδια, τους ανθρώπους και όσους της αντιστάθηκαν. Αναζητήστε το.
Μεσα στη Νυχτα 